Ponieważ nie mam pogadanki na dziś, a dopiero jadę ją nagrywać, pomyślałem, że dobrze będzie umieścić tu fragment książki Ignacego Schipera „Żydzi w Polsce. Średniowiecze”.
https://basnjakniedzwiedz.pl/produkt/zydzi-w-polsce-sredniowiecze/
Z dwóch stron płynął żywioł żydowski do ziem polskich: ze wschodu i zachodu. Trudno rozstrzygnąć, która fala imigracyjna Żydów jest starsza. W wieku IX i X, których to czasów sięgają najdawniejsze wiadomości o pobycie Żydów w Chrobacyi, oba prądy już się zetknęły.
Ze względu na ukształtowanie się życia gospodarczego Żydów w Polsce interesuje nas w pierwszym rzędzie kwestia kwalifikacji imigrujących do krain polskich podmiotów gospodarczych.
Jaki charakter miała imigracja Żydów do Polski? Była li to kolonizacja o charakterze wyłącznie przemysłowo-kupieckim, czy też miała ona zarazem i charakter rolniczy?
Nierozsądnie byłoby iść w tym kierunku na lep rozpowszechnionych powierzchownych teorii rasy, które kwalifikując Żydów jako „spadkobierców Fenicjan” mówią o ich „specyficznym duchu kupieckim“, o „wrodzonych zdolnościach handlowych” itp.
Odrzucając podobne apriorystyczne osądy — postaramy się rzecz zbadać u źródeł w myśl przemawiającego do naszego przekonania poglądu, że rasa stoi nie na początku, ale raczej u skłonu ewolucji historycznej.
Rozpoczynamy od zbadania stosunków ekonomicznych w państwie chazarskim, skąd — jak się w dalszym toku okaże — płynęły do ziem polskich żywioły żydowskie względnie chazarskie, skłonniejsze do stałego osadnictwa.
Kwestia Chazarów poczyna ostatnimi czasy coraz to bardziej zastanawiać historyków polskich. W wielu kierunkach dopatrzeć się można analogii między stosunkami w państwie chazarskim a Polską piastowską[1]. Poważnie zaczynają się historycy liczyć z wpływami tych elementów wschodnich na Polskę. Tak np. wskazują na podobieństwo, jakie zachodzi między stosunkiem książąt piastowskich do państwa a stosunkiem Chagana do krajów czarnomorskich; podobieństwo daje się też wykazać między systemem drużynniczym polskim, o jakim wspomina już Ibrahim ibn Jakub — a organizacją dworu chazarskiego „króla królów”. — Niedawno wystąpił nawet Maksymilian Gumplowicz z śmiałem twierdzeniem, jakoby państwo Chazarów obejmowało Ruś, Polskę, Czechy i Morawy[2].
Poruszamy kwestię wpływów Chazarów na ustrój państwowy Polski przedchrześcijańskiej —jeno mimochodem, jako nienależące ściśle w ramy naszych badań. Obchodzą nas bliżej stosunki i wpływy gospodarczej natury.
Życie gospodarcze Żydów nie różniło się znacząco niczym od gospodarczego zajęcia Chazarów. Złożyła się na to zupełna tolerancja religijna, jaka panowała w Chazarii, zgodnie podnoszona przez geografów arabskich, głównie zaś wpłynęło w tym kierunku epokowe zdarzenie VIII wieku a mianowicie przyjęcie przez Chagana i jego dwór religii żydowskiej. Moment ten przyspieszył asymilację żywiołu żydowskiego z ugrofińskim żywiołem Chazarów.
Najstarsze opisy Chazarii przedstawiają nam bitną jej ludność jako lud koczowniczy, zajmujący się chowem bydła i myślistwem. I tak wspomina o Chazarach żyjący około połowy VI wieku Jordanes: „na południu od Estów (in Austro) siedzi lud Agazzirów (= Chazarów), bardzo waleczny, nie znający rolnictwa, który utrzymuje się z trzód i polowania”[3].
Przejście do stałego osadnictwa nastąpiło najpóźniej z końcem wieku VII. Już bowiem w wieku VII wspominają źródła o stałej rezydencji Chagana w Itil (=Astrachań) przy ujściu Wołgi[4]. Na ten czas przypadają też najprawdopodobniej napływy elementów żydowskich do Chazarii.
Według Georga Jacoba[5] prąd imigracyjny Żydów do Chazarii płynął głównie z krajów Islamu w Azji Mniejszej, skąd wypędzeni przez Omara schronili się do Chazarów, jako do wrogów Arabów.
Ci Żydzi arabscy przynieśli ze sobą znajomość gospodarki rolniczej, która obok rzemiosła stanowiła główne ich zajęcie w dawnej ich ojczyźnie[6].
Równie ważnym terenem, skąd Żydzi emigrowali do Chazarii było państwo bizantyńskie. Główną podnietą wychodźstwa były niewątpliwie prześladowania Żydów w Bizancjum około roku 723. Wychodźcy przenosili się do Taurydy, a po zajęciu jej przez Chazarów — imigrowali do krain swoich współwyznawców.
Imigracja żydowska z Bizancjum importowała element głównie rolniczy.
Żydzi w cesarstwie wschodniorzymskim zajmowali się od dawien dawna uprawą roli i bartnictwem; od czasu zaś przeszczepienia do Bizancjum chowu jedwabnika, z szczególnym upodobaniem rozwijali produkcję tkanin jedwabnych[7].
Żywioł żydowski, który napływał do rozległych krajów Chazarii, obok misji religijnej[8] spełnił ważną rolę pionierów postępu gospodarczego na polu rolnictwa i przemysłu.
W wieku IX sławi geograf arabski Muquadesi bartnictwo chazarskie i chów bydła[9]. W X stuleciu słynie Chazaria ze swego rolnictwa — jak to podnosi współczesny podróżny arabski Ibn-Hauqual[10]. Ponadto kwitło tu jedwabnictwo, do którego rozwoju przyczynili się w przeważnej mierze Żydzi greccy. Siedzibą jedwabnictwa był podbity przez Chazarów kraj Armeńczyków (na Kaukazie), gdzie — według relacji Istarchri’ego[11] — znajdowała się ojczyzna jedwabnika, snującego nie białe, ale żółte kokony.
Stosunki rolnicze w Chazarii w X wieku, rozświetla nam najdokładniej sławny list Chagana Józefa do zarządcy skarbem publicznym w Kordowie, Żyda Chasdaja-Ibn-Szapruta, pisany około roku 960.
Czytamy tu między innymi następującą relację o stosunkach w państwie „króla królów”:
„W miesiącu Nissan (marzec-kwiecień) opuszczamy je (tj. miasta, w których chroni się ludność chazarska podczas zimy) i każdy udaje się do swojego pola i ogrodu, które uprawia. Każda bowiem rodzina ma pewną posiadłość ojcowską, w której granicach mieszka i do której wesoło i radośnie zdąża; nie usłyszysz tam głosu żadnego hałasu, nie nadybie cię tam wróg i nikt ci w niczym nie przeszkodzi. Kraj nie obfituje w deszcze, ale ma wiele rzek, wydających wielką ilość ryb, tudzież wiele źródeł, a ziemia dobra jest i żyzna. Są pola, winnice, ogrody i sady rozkoszne a wszystkie rzekami użyźniane i mamy drzewa owocowe w wielkiej ilości”.
Chagan mieszka na wyspie „na której znajdują się pola winnice, ogrody i sady”[12].
Powyższy opis stwierdzają i inne źródła współczesne,zwłaszcza zaś relacje Żyda arabskiego Ibrahima ibn Jakuba z roku 965. Znajdujemy tu następujące wiadomości o „szczepach Północy”[13].
„A posucha nie jest dla nich szkodliwą; nikt z tych, których nawiedzi, nie obawia się jej z powodu wilgoci ich krajów i wielkich mrozów. Sieją dwa razy w roku, na wiosnę i w lecie. Zbierają też dwa żniwa. Największą część ich zbiorów stanowi proso. Z drzew po największej części rosną w ich krajach jabłonie, grusze i śliwy”.
Jak wynika z cytowanego wyżej ustępu w liście Chagana — gospodarka rolnicza w państwie chazarskim miejscami przeszła z ekstensywnej do intensywnej uprawy ziemi, do ogrodnictwa.
W odpowiedzi Chasdaja na list Chagana zachodzą się najwcześniejsze wzmianki o stosunkach Chazaryi z Chrobacją, zwaną tu krajem „Gebalim”[14]. Możemy jednak przyjąć z wielkim prawdopodobieństwem, że stosunki te istniały już w wieku IX. Około roku 850 zawojowali Chazarzy słowiańskie szczepy Polan, Siewierzan i Wętyczów[15], rozszerzając się coraz to bardziej na zachód. Już z chwilą zdobycia Kijowa (początek IX wieku) zetknąć się musieli Chazarzy z Białochrobatami, jako swymi bliskimi sąsiadami, którzy swoją organizacją przewyższali słabe etnarchie innych Słowian[16] i tym baczniejszą musieli na siebie zwrócić uwagę Chaganów chazarskich. Wiślanie (=Białochrobaci) bowiem już w IX wieku wytworzyli silniejsze zaczątki życia państwowego, przeszedłszy zdaje się już w połowie VIII w. pierwsze stadium luźnej organizacji plemiennej[17].
Wzajemne oddziaływanie elementów słowiańskich na Chazarię jest niewątpliwe.
Wskazują na to pewne dane językowe.
Już Harkavy zwrócił był uwagę na charakterystyczne określenie, jakiem oznacza Chagan Józef w liście swym do Chasdaja kraje niemieckie, skąd miał pochodzić pośrednik korespondencji między Kordową a Itil. Był nim Żyd Jakub hen Eliezer, a krajem jego pochodzenia jest — według zapodania listu — nemec = Niemiec[18].
Hirschfeld wskazuje na nazwę Chagana, który przyjął religię żydowską — „Bulan”, co przypomina osiedlonych koło Kijowa „Polan” albo „Bulan”. Snuje stąd Hirschfeld bądź co bądź za daleko idące przypuszczenie, jakoby ród królewski w Chazarii był słowiańskiego pochodzenia[19].
Na asymilację żywiołu słowiańskiego z chazarskim wskazują przytaczane przez wielu podróżników arabskich wiadomości o służbie Słowian i Busów w wojsku chazarskim, szczególnie zaś wzmianki u Ibrahima ibn Jakuba, który podnosi, że „najważniejsze szczepy pół nocy mówią językiem słowiańskim, albowiem z nimi (tj. ze Słowianami) się zmieszały, jak np.: „szczepy ał Trschkin i Anklij i Badshanakia i Rus i Chazarzy”[20].
Zanim ostateczne wnioski wyciągniemy o charakterze żydowskiej kolonizacji, płynącej do Polski z Chazarii, należy dla uzupełnienia obrazu gospodarki w państwie chazarskim rozpatrzyć kwestię handlu kaukasko-bałtyckiego i udziału Żydów w jego rozwoju.
[1] St. Zakrzewski: Zagadnienia historyczne 1908, p. 212.
[2] M. Gumplowicz: Początki religii żydowskiej w Polsce 1903, p. 16.
[3] Jordanes: De Slavis, accolis Vistulae et littoris baltici testimonia. Monum. Pol. hist. 1 p. 2. „Quibus in Austro adsedit gens Agazzirorum fortissima, frugum ignara, quae pecoribus et venacionibus victicat”.
[4] Georg Jacob: Der nord-baltische Handel der Araber im Mittelalter Leipzig. 1887, p. 89.
[5] Ibidem p. 82.
[6] Doren: Die Israeliten zu Mekka, Leipzig 1864. I. Schipper: Anfänge des Kapitalismus bei den abendländischen Juden, Wien — Leipzig 1907, p. 7
[7] Szczegóły zobacz w pracy naszej: Anfänge des Kapit. p. 9.
[8] Nawrócenie Chagana chazarskiego na judaizm około r. 740 nastąpiło pod wpływem Żydów bizantyńskich: refert Ibn-EI Atliis imperatorem Constaninopolis …expulisse quidquid Judaeorum in ipsius regno. Hi quum Chazarorum terram se recepissent, populum experti essent socordem et simplicem, suam eis obtulere religionem. Frähn: Excerpta de Chazaris, 1822, p. 597.
[9] Biblioteca geogr. arab., editio de Goeje I p. 355.
[10] Ibidem, pars II.
[11] Ibidem, pars I; porównaj też: B. Neumann: Über orientalische Seide im Mittelalter (Österr. Zeitschrift für den Orient VII Jahrg., 1831, p. 92).
[12] Monumenta Poloniae hist. 177—78. Por. też: Harkavy: Ein Briefwechsel zwischen Cordova und Astrachan zur Zeit Swiatoslaus 960 (Russische Revue 1875).
[13] Fr. Westberg: Ibrahims ibn Jakubs Reisebericht über die Slavenlande aus dem J. 965, Petersburg 1898, p. 59. Do „szczepów Północy” zalicza Ibrahim obok szczepów „al Trschkin” (— część krajów Bolesława Czeskiego) „Anklij” (- Węgrzy) „Badshanakia” (- Pieczyngowie) także Rusów i Chazarów.
[14] Monum. Pol. hist. I p, 67. „a ci dwaj mężowie z kraju Gebalim mar Saul i mar Józef mówili mi (tj. Chasdajowi): jest temu około 6 lat, jak przybył do nas pewien Żyd, ciemny na oczy, ale pełen nauki i mądrości; imię jego mar Amram i rzekł, że jest z kraju al Chozar!” Przy pisaniu tej pracy nie mogliśmy jeszcze uwzględnić wydanego niedawno studium Dr. T. E. Modelskiego: Król „Gebalim” w liście Chasdaja (Lwów 1910). w którem autor buduje hipotezę, jakoby królem „Gebalim” był Otton I naówczas jeszcze król niemiecki. Zaczem odnośny ustęp listów Chasdaja, względnie Chagana Józefa, kreślący stosunki Chazarii z „Gebalim” odnieść by należało według Modelskiego do dziejów Żydów niemieckich. — Mimo to nie zmieniliśmy tekstu niniejszej pracy, kierując się przyczynami, bliżej wyłuszczonymi w rozprawie naszej p.t.: Sprawa króla „Gebalim” (Jewrejskaja Staryna, Petersburg 1911), które kazały nam się oświadczyć przeciw hipotezie Modelskiego a za powszechną interpretacją, dopatrującą się w „Gebalim” ziem słowiańskich w ścisłym słowa znaczeniu.
[15] Latopis Nestora, Mon. Pol. hist. I, p. 564.
[16] E. Kunik: Lęchica, Kwartalnik hist. 1898, p. 8.
[17] K. Potkański: Kraków przed Piastami, 1897, p. 68.
[18] Harkavy: Die Juden u. die slavischen Sprachen p. 42 f.
[19] Hirschfeld: Mittelalterliche Berichte von Arabern über die Slaven. (Zeitschrift der hist. Gesellschaft für Prov. Posen IV, p. 432-7).
[20] Westberg: Reiseberichte Ibrahims i td., p. 58
Przepraszamy, zamieszczanie komentarzy jest chwilowo niemożliwe.