Czym Filozof różni się od hetery czyli o akademikach

Jadę na pogrzeb, wracam jutro. Zostawiam Wam fragent tekstu z nowej książki „Między próżnią a metafizyką, czyli histerie starożytnych Greków”. Miłej zabawy.

https://basnjakniedzwiedz.pl/produkt/miedzy-proznia-a-metafizyka-czyli-histerie-starozytnych-grekow-gabriel-maciejewski/

Żywoty następców Platona kierujących akademią są zaskakująco aktualne. W zasadzie można by je podpisać niektórymi współczesnymi nazwiskami i wielu studentów, czytając to, uśmiechałoby się ze zrozumieniem i politowaniem. Oto przykład Speuzypa, który zastąpił Platona na stanowisku kierownika akademii.

Diogenes Laertios pisze o nim tak: Następca Platona w Akademii trzymał się wiernie jego nauki, różnił się natomiast odeń charakterem; był wybuchowy i nie gardził przyjemnościami. Opowiadano o nim, że w przystępie gniewu wrzucił do studni swego ulubionego pieska i że w pogoni za przyjemnościami przybył do Macedonii na wesele Kassandra. Do grona jego słuchaczy należały podobno obie uczennice Platona: Lasteneia z Mantinei i Aksjotea z Fliuntu. W związku z tym Dionizjos napisał do niego te szydercze słowa: „Mądrości można się również nauczyć u twojej arkadyjskiej uczennicy. Platon nie pobierał opłat od swych uczniów, ty zaś domagasz się zapłaty i ściągasz ją, nie zważając na to, czy płacą ci chętnie, czy nie.

Niestety nie wiemy, jaka procedura wyłoniła Speuzypa, wskazując go jako osobę najgodniejszą do objęcia sukcesji po Platonie. Z opisu wynika bowiem, że był to sprzedajny furiat, gotowy do wszelkich niegodziwości, żeby tylko zaspokoić swoje pragnienia i napełnić kiesę, czyli ktoś w typie Stefana Niesiołowskiego. Jak na dziedzica tradycji platońskiej, w dodatku bezpośredniego, to trochę zaskakujące, szczególnie dla tych, którzy uważają, że Platon i jego akademia to zjawiska pozostająca poza wszelką krytyką. Ochota, z jaką pognał na wesele Kassandra, człowieka, który ostatecznie położył kres mrzonkom Ateńczyków o samoistnym bycie politycznym, wskazuje, że był po prostu kreaturą dworu macedońskiego albo próbował nią zostać. Diogenes Laertios podaje, że na starość był sparaliżowany i wożono go do akademii na wózku. Jedna z anegdot mówi, że spotkawszy się kiedyś z Diogenesem z Synopy pozdrowił go, ale ten nie odwzajemnił pozdrowienia, mówiąc, że życie w takim stanie nie jest życiem i Speuzyp powinien je zakończyć własną ręką. To na pewno nie jest prawda, bo Diogenes, jak pamiętamy, umarł w dniu śmierci Aleksandra Wielkiego. Coś więc w życiorysie Diogenesa zostało sfabrykowane. Być może ta właśnie opowieść nie jest prawdziwa, a filozof z Synopy żył jeszcze długo, ale wtedy wskazywałoby to, że Speuzyp na darmo jechał do Kassandra i na darmo prezentował tam swoje sztuki, przedstawicielem bowiem dworu macedońskiego w Atenach był Diogenes.

Speuzyp nie objął stanowiska głównego propagandysty monarchii w Atenach. Nie zyskał też przychylności Dionizjosa, tyrana Syrakuz, który go jawnie wyszydzał, wskazując, że równie mądra jak on jest jego uczennica, którą odziedziczył po Platonie. Jeśli Dionizjos napisał do Speuzypa taki list, to z całą pewnością był on odpowiedzią na sprokurowaną wcześniej przez kierownika akademii prośbę o pieniądze. Nie mogło być inaczej i aż dziwne się zdaje, że kwestia ta gdzieś umyka komentatorom. Od siebie mogę dodać, że Dionizjos miał rację, albowiem wręczanie dużych sum pieniędzy ludziom topiącym swoje ulubione psy w publicznych studniach to wyraz daleko posuniętej lekkomyślności. Speuzyp zmarł ponoć na wszawicę, czyli – jak chcą interpretatorzy – na tyfus.

Sukcesję po nim objął Ksenokrates. Miał on opinię osła. I to jest wyrażone wprost, ale Diogenes Laertios próbuje tę oczywistość ukryć pod jakimiś metaforami. Tak oto bowiem miał mówić Platon o Ksenokratesie, porównując go do Arystotelesa: Jednego trzeba popędzać jak osła, drugiego prowadzi się lekko jak konia.

Ksenokrates był wraz z Platonem na Sycylii i tam, na dworze Dionizjosa wyróżniono go złotym wieńcem. On jednak odwiesił to na posągu Hermesa, wychodząc z uczty. Miał opinię nieprzejednanego i pozwalano mu zeznawać przed sądem bez przysięgi. Pytanie: czy rzeczywiście był nieprzejednany, czy może tak ograniczony i uparty, że nic do niego nie docierało? Diogenes Laertios zostawił dwie urocze anegdotki na jego temat. Obydwie dotyczą heter. Pierwsza związana jest z Fryne, najsłynniejszą ateńską heterą. Ponoć udała się ona kiedyś do Ksenokratesa i mówiąc, że straciła cały majątek, domagała się, by przyjął ją u siebie. On zaś mając jedno tylko łóżko w domu przyjął ją i spał z nią na tym łóżku, ale do niczego nie doszło. Był bowiem wierny nauce Platona i swojemu powołaniu. Potem przysłano doń, bo tak to trzeba określać, inną heterę – Lais, zapewne Lais starszą. Była bowiem też i Lais młodsza. I oto co pisze o tej wizycie Diogenes Leartios:

Powiadają też, że uczniowie jego nakłonili Lais, ażeby się położyła w jego łożu. Ksenokrates był tak wytrzymały, że wiele razy znosił spokojnie przypalanie i kaleczenie części wstydliwych.

Aż się chce zapytać – kim byli ci uczniowie? No, ale Diogenes nie udziela nam odpowiedzi na to pytanie, tak samo jak nie wyjaśnia nam, dlaczego Lais kaleczyła i przypalała genitalia Ksenokratesa, który nie był przecież byle kim? A może był?

Tu się zatrzymajmy, bo musimy coś rozważyć. Mianowicie kwestię taką – czemu służyła akademia? Jeśli Platon nie pobierał opłat za studia u siebie, to znaczy, że utrzymywali go jacyś wspływowi ludzie, wręczając mu prezenty i gotówkę, on zaś wychowywał bogatych, młodych ludzi, których stać było na studia, czyli na beztroskie życie w Atenach i słuchanie wykładów. Ludzie ci przez kontakt z akademią i Platonem, a także przez swoje koneksje zyskiwali potem wpływy polityczne w miejscach, z których pochodzili. Najwyraźniej ten system umarł wraz z Platonem, skoro Speuzyp wprowadził opłaty za studiowanie. Platon był w polityce ateńskiej pod koniec Wojny Peloponeskiej języczkiem u politycznej wagi. Niestety zmarł. Na chwilę, w miejscu gdzie stał, pojawiła się prawdziwa próżnia, w której widać było przelatujące atomy. I widok ten musiał wywołać w kręgach politycznych nie lada popłoch. Przyroda jednak nie znosi próżni i ktoś w to miejsce wstawił Speuzypa. Ktoś? Ludzie uważający, że przyszłością Aten jest związek z Macedonią. Speuzyp jednak poprzez swoją głupotę unieważnił funkcję akademii, która stała się politycznym straszakiem kreującym coraz bardziej powierzchowne opinie i tendencje wśród Ateńczyków. Zorientowano się też, że na jej czele mógł stać każdy, choćby Ksenokrates, któremu zwolennicy demokracji i niezależności Aten dali różne fory, zwolnili go z przysięgi sądowej i okazywali mu szacunek, ustępując z drogi, kiedy szedł przez miasto. Wiedzieli bowiem, że to go bardzo ekscytuje. On jednak, ponieważ był osłem, nie rozumiał, o co im chodzi. Sięgnęli więc po narzędzia ostateczne, próbując go uzależnić od jednej z heter lub skompromitować, jeśliby takie uzależnienie się nie udało. Fryne się nie udało. Demokraci ateńscy, reprezentowani przez Demostenesa i Hyperejdesa, wyciągnęli z tego wniosek pochopny, ale w ich środowisku najwyraźniej logiczny, że kierownik akademii potrzebuje jakichś mocniejszych wrażeń. No i posłali po Lais. Kiedy i to nie pomogło, zirytowani sprzedali Ksenokratesa w niewolę, albowiem był metojkiem i nie mógł uiścić rocznej opłaty za przebywanie w mieście, którą wpłacali metojkowie.

I pewnie zginąłby gdzieś ten Ksenokrates, nieborak, ale wykupił go z niewoli Demetrios z Faleronu, który zrobił polityczną karierę przy stacjonującym w Pireusie garnizonie macedońskim. I w ten sposób wyprostował sprawę. My zaś musimy się zastanawiać, czy czasem powołanie na kierownika akademii przebywającego czasowo w Atenach metojka nie było rodzajem szantażu, choć w zasadzie nie ma się tu nad czym zastanawiać. No ale historycy i komentatorzy tych wypadków nie dają nam żadnej szansy; do wyboru bowiem, według nich,

mamy tylko próżnię albo metafizykę i cały nasz czas powinniśmy poświęcać na dyskutowanie tej alternatywy. No ale mamy też prawo do buntu i korzystając z niego, porozmawiajmy teraz o heterach.

Najsłynniejszą z nich była Fryne, o której już mówiłem. Nie pochodziła ona z Aten, ale z Tespies, miasta zniszczonego przez Tebańczyków. Mniejsza o okoliczności tego zniszczenia. Fryne trafić miała do Aten w młodym wieku i zarabiać na zbieraniu ziół i kaparów sprzedawanych potem w mieście. To są ciekawostki, których potwierdzić nie sposób. Są też inne ciekawostki, które potwierdzać będziemy przez zaprzeczenie, czyli negując albo wręcz gwałcąc wszystkie metody badawcze. Fryne to w starożytnej grece ropucha. Jak twierdzą badacze, mniejsza o ich nazwiska, nazywano ją tak ze względu na charakterystyczny odcień skóry. Musimy tu zaczerpnąć oddechu i zastanowić się, jak to jest z tymi seksualnymi atraktorami, ale tak naprawdę. Jak się bowiem zagłębimy w życiorys malarza Apellesa, najwybitniejszego specjalisty w swoim fachu, znanego w całym greckim świecie, dowiemy się, że on pierwszy nadał skórze kobiecej lekko różowawy odcień. Zrobił to, jak nam podpowiada logika zaproponowana przez Arystotelesa, by przedstawiane przezeń damy wydawały się bardziej atrakcyjne. Tak przypuszczam, choć mogę się mylić. Z życiorysu Fryne zaś dowiadujemy się, że to bladoszary kolor skóry był tym aspektem kobiecej urody, który przyciągał mężczyzn jak magnes. Ropucha bowiem, po łacinie buffo buffo, ma pewien charakterystyczny przydomek, mianowicie – szara. Mając z jednej strony doświadczenia warsztatowe i sprzedażowe Apellesa, a także jego niekwestionowaną popularność, z drugiej zaś Fryne i jej przydomek, musimy przyjąć, że pochodził on jednak od jakiejś innej cechy, a nie od koloru skóry najsławniejszej ateńskiej hetery. Pomijam już ocenę, którą na wyrost i niestosownie nazwę organoleptyczną – jak patrzymy na ropuchę, widzimy pewne charakterystyczne struktury, których nie chcemy oglądać nigdzie indziej poza tą ropuchą. Samej ropusze też przyglądamy się raczej ukradkiem i bez specjalnej atencji. O co więc chodziło? Może jakimś wyjaśnieniem będzie drugi przydomek Fryne – Charybda. Wszyscy wiedzą, o co chodzi z Charybdą i Scyllą. I tu już chyba wątpliwości nie ma. Funkcja i misje Fryne i jej koleżanek zostały tym jednym słowem wyjaśnione i ostatecznie zdefiniowane. Trzecim przydomkiem hetery było sito, ponoć nazywano ją tak dlatego, że odsiewała gotówkę z kieszeni uzależnionych od niej mężczyzn. Najsłynniejsza anegdota o Fryne dotyczy jej oskarżenia o bezbożność, co wyjaśnione jest w taki sposób, że Fryne wprowadziła w Atenach tajemny kult jakiegoś bożka znanego w Tracji i we Frygii. Kult ten realizowany był przez wtajemniczonych i polegał na wyuzdanych obrzędach. W apokryficznym dziele Listy heter sprawa ta wyjaśniona jest inaczej nieco – to wzgardzony kochanek miał oskarżyć Fryne o bezbożność, ale nie udało mu się nic osiągnąć, albowiem mędrzec, mówca i przedstawiciel obozu demokratycznego, wspomniany tu już Hyperejdes, wybronił ją przed sądem. Punktem kulminacyjnym anegdoty jest finał mowy obrończej, kiedy to Hyprejdes zrzucił z Fryne szaty i ukazał ją sędziom całkiem nagą. Przypomnijmy – pani ta miała trzy przydomki – dwa z nich to ropucha i Charybda. Myślę więc, że ta mowa obrończa wyglądała zupełnie inaczej. Hyperejedes, o ile w ogóle pojawił się na procesie, opowiedział po prostu zgromadzonemu areopagowi, co się stanie, jak skażą Fryne. Oni zaś, ludzie doświadczeni i obyci z tradycjami polityki ateńskiej, wszystko dokładnie zrozumieli. No i uniewinnili Fryne. Może jeden na odchodnym rzucił jej propozycję, by odsłoniła piersi. A ona równie żartobliwie przychyliła się do jego prośby. No, ale to tylko taka licencja poetica. Równie dobra jak wszystkie inne licencje wystawione innym autorom interpretującym tę historię.

Wyraz hetera nie ma pejoratywnego wydźwięku. Oznacza po prostu towarzyszkę. My zaś, kiedy zagłębiamy się w opisy Diogenesa Laertiosa, Ksenofonta i Plutarcha, dochodzimy do wniosku, że instytucja hetery była konieczna i musiała zaistnieć, by ludzie obciążeni odpowiedzialnością za politykę i żyjący w permanentnym zagrożeniu życia i zaboru mienia przez organizacje jawne i niejawne, mogli trochę odetchnąć. Hetery zarabiały krocie nie dlatego, że spełniały usługi seksualne i to była ta super atrakcja. Mówimy o okolicznościach, w których mężczyźni uwodzili nieletnich chłopców, a rozwiązłość była powszechna. One sprzedawały pewien niezrozumiały dziś rodzaj złudzenia – bezpieczeństwo emocjonalne. Płaciło się za gwarancje, które dawała organizacja promująca hetery. W Atenach byli to politycy, sławni mówcy, przeciwnicy opcji macedońskiej. Na ile to bezpieczeństwo było realne, można oczywiście dyskutować, mając w pamięci przypadek Ksenokratesa. Na pewno istniało na nie zapotrzebowanie i na pewno zostało ono wykorzystane przez hetery i prowadzące je organizacje do pozyskiwania wpływów i pieniędzy.