O polskich tradycjach w wychowaniu. Fragment. Psychologia bohaterska

Mam dziś napięty program, jutro tak samo, więc zostawiam Wam fragment najnowszej książki

Z przedmowy broszury „Nafta i praca”, „Złoto i błoto” wydanej w r. 1886.

Z końcem roku przeszłego umieściłem w lokalnem pisemku kołomyjskiem opis miasta Kołomyi, opis, który miał uwidocznić lepiej aniżeli wszelkie argumentacye wpływ, jaki praca umiejętna wywiera na otaczające społeczeństwo. Robiono temu opisowi zarzut, że jest poetyczny. Jeżeli ci, co robili ten zarzut, przedstawiają sobie poezyę jako zmyślenie, a prozę jako rzeczywistość, natenczas mogę zaręczyć, że w mojem przekonaniu każde słowo tego opisu jest prozą, to jest rzeczywistością, albo już dokonaną albo mającą się dokonać.

W wychowaniu narodowem od lat dwudziestu byliśmy na fałszywym torze. Starano się wyplenić ideały zamiast je skierować na tory praktyczne. Już przed stu laty ktoś powiedział, że z Polaka łatwo zrobić bohatera, ale trudno go wykształcić na porządnego człowieka. Otóż od lat dwudziestu starano się zrobić z nas porządnych ludzi, rodzajem Niemców czy Anglików mówiących po polsku. Dosyć rzucić okiem naokoło, ażeby dostrzedz, że wynikiem tych usiłowań jest fiasko najzupełniejsze, do tego stopnia, że nie można odmówić pewnego powierzchownego uzasadnienia tym, którzy nas przedstawiają jako naród najbardziej niedołężny i zepsuty w Europie. Jeżeli tak trudno nas zamienić na porządnych ludzi, to czemu nie spróbować nas zamienić na bohaterów, bohater oprócz tego będzie porządnym człowiekiem. A dodać trzeba, że choćby wszyscy Polacy byli najporządniejszymi ludźmi, to generacya jedna nie przeminie, a będą wymieceni jak śmiecie bezużyteczne z Europy. Tylko naród bohaterów może się ostać w naszem położeniu. Zazdrościmy teraz Niemcom, w ich „myślne pęta okuci“ obawiamy się ich i naśladujemy ich — przyjmujemy ich „Zwangsjacke” biurokratyczną, byleby była etykietowana po polsku, i w szkołach chcemy lud pełen intuicyi i natchnienia kształcić wzorem ludu, którego geniusz jest geniuszem trudu i mozołu.

Otóż nie patrzmy się na dzisiejszych skarłowaciałych Niemców, epigonów jednej z największych generacyi, które się pojawiły w dziejach ludzkości. Czytajmy Fichtego „Reden an die deutsche Nation “, obznajmijmy się z ich wielką literaturą, a zobaczymy, że Niemcom ówczesnej generacyi jaśniał przed oczyma wzór bohaterskiej Grecyi — że jeżeli równocześnie mieli Pelastalozziego reformującego szkoły ludowe, Jahna zakładającego towarzystwa gimnastyczne, jeżeli całe Niemcy pokryły się siecią towarzystw muzycznych, to pod wpływem nawoływań do urzeczywistnienia ideału, do równomiernego i harmonijnego kształcenia na wzór starej Grecyi wszystkich władz ciała i duszy. Jeżeli obcy ideał mógł do tego stopnia wpłynąć na lud w gruncie ociężały i barbarzyński, to jakąż siłę nie powinny mieć ideały nasze, nie obce, ale wyrosłe na naszej ziemi, wynikłe z naszego położenia narodowego. Polak apatyczny jest na uczone rozumowania egoistyczne, pogardza postępem ekonomicznym, który nakazuje więcej pracować, ażeby potem więcej konsumować. Woli marzenie i dumkę o chłodzie i głodzie, niż najwykwintniejsze używanie połączone z trudem, nie mającym żadnego wznioślejszego celu. Ale w każdym Polaku, od chłopa do szlachcica tkwi iskra bohaterstwa. Odszukać tej iskry, rozdmuchać ją, to jest jedynem zadaniem literatury. A jeżeli ona tego dokona, to poezya nasza nie będzie zmyśleniem, ale się stanie rzeczywistością.

Psychologia bohaterska, la psychologia każdego dziecka polskiego, prostaczka polskiego, każdego prostodusznego Polaka — w historyi świata jeszcze więcej posiada cech rzeczywistości, niż psychologia niewoli, bo jej zawdzięczamy wszystko, co ludzkość wytworzyła wielkiego i wspaniałego, jej zawdzięczamy całą otuchę i nadzieję na przyszłość.