Wspomnienia księdza Blizińskiego. Ciąg dalszy

Wspomnienia księdza Blizińskiego, ciąg dalszy.

Najpierw kilka słów wstępu. Na targach jest nieźle. Wczoraj przyszedł pan z radia Wnet z prośbą o wywiad. Miałem mówić coś o Ukrainie, ale nie wiedziałem, co, bo nie śledzę doniesień w mediach. Od niego się dowiedziałem, że ktoś walnął z granatnika w konsulat w Łucku. Wcześniej zaś oskarżono konsula o to, że przemycał dziewczyny do burdeli w Niemczech. Konkluzja zaś jest taka, że to rosyjska prowokacja. Powiedziałem co o tym myślę, a teraz sobie przypomniałem, że ten konsul wcześniej powiedział coś brzydkiego o Banderze. Kiedy tylko pan z radia poszedł jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki pojawił się na naszym stoisku minister Terlecki. Od razu zapytałem go o ten granatnik, a on machnął ręką powiedział, że nie ma się czym przejmować i uśmiechnął się, tak jak to zwykle czynią staruszkowie, którzy chcą uniknąć odpowiedzi na kłopotliwe tematy. Potem się oddalił. Przyszedł też tradycyjnie Janek Bodakowski, też zrobił wywiad i opowiedział o swoich przygodach z rosyjskimi prowokatorami. Twierdzi, że to rzeczywiście możliwe, że oni mogli huknąć z tego granatnika. Jakby nie było, nie może być tak, że my mamy na głowie emigrację zarobkową z Ukrainy i wszyscy się w Polsce trzęsą o to, żeby ktoś któregoś nie kopnął w tyłek, bo będzie międzynarodowy skandal, choć nikt nie ma takiego zamiaru, nawet ONR, wszyscy to wiedzą. Tam zaś walą w konsulat z granatnika, a jedynym komentarzem jest – sorry chłopaki, ale to taka ruska prowokacja, musicie nam wybaczyć. Niczego nie musimy. To po pierwsze, po drugie, przydałby się jakiś winny, nawet hipotetyczny. Inny niż „ruska prowokacja”, która już dawno zrobiła się nudna. A oskarżenie zaś konsula o handel kobietami to jest co, że spytam? Też ruska prowokacja? Czy może jakaś inna.

Zapraszam ma targi, dziś oo 10.00. Za tydzień zaś mamy targi książki prawicowej w bibliotece rolniczej obok kościoła św. Anny. To już pewne. A teraz już kolejny fragment wspomnień księdza Blizińskiego.

Cierp a pracuj i bądź dzielny

Bo twój naród nieśmiertelny

My umarłych tylko znamy,

A dla ducha trumn nie mamy

Juliusz Słowacki

Życie człowieka to walka o byt, w której do zwycięstwa różne prowadzą drogi, przez doświadczenie innych nam wskazane. Do nas należy wybrać najpewniejszą, najkrótszą, a więc skorzystać z przykładu tych kulturalnych społeczeństw, które ją odnalazły i z powodzeniem przekształciły – wąską na razie ścieżkę na szeroki gościniec, równie dogodny dla ubogich, jak możnych. Całe masy ludzi są dzisiaj niezadowolone ze swego losu; rośnie wyzysk i przewaga kapitału, tego pana możnego, z którym walka jest trudna, stąd mnożą się nienawiści, walki klasowe. Otóż lekarstwem, a przynajmniej jednym ze środków gojenia tych ran społecznych, polepszenia wzajemnych stosunków, jest spółdzielczość.

Kiedy przed latu dwudziestu paru zostałem naznaczony na probostwo, a pragnąłem parafianom moim nie tylko nieba, ale i chleba przychylić, wówczas począłem się rozglądać w środkach które by do tego chleba jak najkrótszą prowadziły drogą. Wpadły mi wtedy do rąk książki o spółdzielczości, o kooperatywach, zwłaszcza zagranicznych. U nas bowiem w Polsce te rzeczy w ogóle nie miały wielkiego zastosowania, a już w Kongresówce, w której ja pracowałem i pracuję, prawie że ich nie było. Kiedy czytam jak wielkie rezultaty osiągnęły te kooperatywy, dajmy na to Roczdelska w Anglii, gdzie dwudziestu paru robotników założyło niewielki spółdzielczy sklep, a po latach kilkudziesięciu, nie oni wprawdzie, ale ich dzieci, doczekały się wielkich wyników w postaci już własnych magazynów, fabryk, kolejek, a nawet okrętów do sprowadzania własnych zamorskich produktów, to po prostu wierzyć mi się nie chciało. Myślałem, że w tym wszystkim jest przesada. Kiedy jednak potem sam przystąpiłem do tej pracy, to – naturalnie w znacznie skromniejszym stopniu – doszedłem jednak do przekonania, że tam nie było żadnej przesady, żadnego kłamstwa, że istotnie drogą współpracy, drogą spółdzielczości dojść można do nadzwyczajnych rezultatów, można dla społeczeństwa, a zwłaszcza biednych, uzyskać więcej nawet, niż człowiek myśli, jeśli naprawdę chce w tej dziedzinie pracować.

Na cyfrowe poparcie tego, co mówię należałoby może cytować przykłady zaczerpnięte z zagranicy lub wzory z dziejów naszych, jednakże (choć to może nie wypada, może trącić będzie jakimś samochwalstwem) mówić zamierzam o pracy spółdzielczej, w którą sam jestem wplątany, którą znam bliżej. Będzie to celowe chociażby z tego względu, że wywody swoje mogę oprzeć na cyfrach dobrze m znanych, a dalej, że to jest praca, którą zdaje się nie jeden ogląda, lub jej rezultaty sprawdzić może.

Toteż pozwólcie, że będę mówić o pracy spółdzielczej w Liskowie. Przytaczam tę wioskę, jak pewien przykład, niekoniecznie do naśladowania, ale jako przykład, że nie ma bodaj wsi, któraby się znajdowała w gorszych warunkach, a choćby w tak złych warunkach, w jakich ta wioska była. Przede wszystkim zła komunikacja. Przez kilka lat mieliśmy do najbliższej stacji około 100 kilometrów, do szosy przeszło 20 – i to drogi okropnej, jak najgorszej, zarówno w czasie suszy, jak i niepogody. Następnie – ciemnota w parafii wielka, bo przy bardzo nawet pobłażliwej statystyce, stwierdzam podczas kolędy, jaką odbywałem przez parę pierwszych lat, że było 87% analfabetów, a liczbie tych 13% nie analfabetów było takich, o umieli tylko czytać – nieraz tylko na książce do nabożeństwa i to własnej. Jak widać warunki oświaty były, jeśli nie gorsze, to w każdym razie nie lepsze niż gdzie indziej. Dalej bliskość Prus, dokąd prawie połowa parafian, przeważnie młodzież, wychodziła na zarobki. Z tych Prus na zimę przynosiła wprawdzie trochę marek, ale więcej jeszcze zgorszenia i zepsucia tak, że wychodźstwo raczej do ujemnych zjawisk kulturalnych należy zapisać.

Następnie – stosunki tak się ułożyły, że ówczesne dwory (było ich cztery) raczej przeszkadzały niż pomagały w pracy. Natomiast musze koniecznie na tym miejscu stwierdzić, że dzisiaj jest zupełnie inaczej. W ogóle ówczesne warunki były jak najgorsze. Do tego wreszcie i sam proboszcz (a mam na myśli siebie) był bez najmniejszych kwalifikacji. Urodzony na bruku warszawskim, nie miałem prawie pojęcia o wsi. Do lat jakichś dwudziestu paru wieś polską widziałem po większej części tylko z okien wagonów kolejowych lub znałem z powieści, a książek, a jeśli chodzi o rolę, o wiadomości przyrodnicze wsi polskiej w ogóle – zaledwie zapamiętałem coś niecoś z botaniki. Położenie więc moje, jako proboszcza było nadzwyczaj trudne i często trzeba było, tych rolniczych informacji, zwłaszcza praktycznych, czerpać od swego furmana i to dosyć zręcznie.

Podkreślam te ciężkie warunki pracy, żeby chwiejnych zachęcić, żeby stwierdzić, że nie ma właściwie takiej złej placówki, na którejby roboty nie można rozpocząć i nawet nieraz z dość dobrymi wynikami prowadzić.

Naturalnie, do tych ciężkich warunków dochodziła jeszcze jedna wielka trudność jeśli szło o prowadzenie jakiejkolwiek pracy obywatelskiej; mianowicie rząd zaborczy rosyjski, który prześladował każdą pracę kulturalną, a zwłaszcza pracę wśród ludu. Najbardziej zaś zwalczał ją wówczas, kiedy się chciało przez gromadę działać, zdając sobie sprawę, że gdzie gromada tam siła. Inną drogą, innymi sposobami tej siły nie można było stworzyć, jak drogą zrzeszania. Trzeba więc było dobrze się zastanowić, jakiego szyldu użyć, ażeby przed wzrokiem policji zataić właściwe nasze cele i ludzi do zrzeszenia doprowadzić. Dlatego to, jako pierwszą spółdzielnię, założyliśmy sklep spółkowy, pod firmą Gospodarz. Była przy tem duża trudność w napisaniu ustawy dla tej spółdzielni, bo pomimo, żem się zwracał do ówczesnych pism ludowych o jakiekolwiek informacje w tym względzie, wszędzie otrzymałem odpowiedź, że są wprawdzie nieliczne spółdzielnie po miastach (jak np. Merkury, Towarzystwo Kolejowe „Jutrzenka”), nie mogą jednak służyć za wzór dla spółdzielni wiejskich. Właściwie musieliśmy sami knuć nową oryginalną ustawę.

Po pewnych potajemnych nawoływaniach, zebrało się 32 mądrzejszych gospodarzy i przy ich pomocy w 1902 roku, czyli 25 lat temu założyliśmy ten pierwszy sklepik spółdzielczy, który zarazem był, jakby gospodą chłopską czy klubem. Do sklepu każdemu przecież wolno było przyjść. Policja nie mogła, nie miała tytułu, rozpędzać zgromadzonych w sklepie chłopów. Podjęte zresztą były konieczne środki ostrożności i gdy jakiś żandarm zjawił się w sklepie widział zawsze, że każdy coś kupował. A tymczasem my mieliśmy możność wspólnego porozumienia się nad dalszym współdziałaniem, prawda, na razie w tym celu, aby walczyć z miejscowymi… [kramarzami] … aby mieć dobry i możliwie tani towar. Jednak przy tj okazji mieliśmy możność poruszania najrozmaitszych spraw innych, ułatwiających nam życie na wsi. Dlatego też pierwszą spółdzielnię, ten sklepik spółkowy nazywamy matką wszystkich innych instytucji, które się następnie zrodziły.

Sklep nasz przechodził rozmaite koleje. Po latach trzech od chwili założenia, wskutek nieuczciwości subiekta, dawania towaru na kredyt, jak i dlatego, że tego kapitału, jaki włożyliśmy do niego, a był to kapitał 500 rublowy, który przez pierwsze 2 lata doskonale się powiększał, nie zostało w trzecim roku, lecz zmalał on do 220 rubli, które przechowywały się w towarach. Groziła nam tedy katastrofa, bo poczęły się głosy już to niechętnych i nieżyczliwych, już to napompowanych przez wrogów (…) mówiących: pamiętajcie jeśli dalej spółkę będziecie prowadzić to nie tylko, że stracicie udziały swoje, ale nawet, kto wie, czy was z gospodarki nie wyrzucą, bo wszak odpowiada się w takim sklepie całym majątkiem.

Naturalnie wszystkie te głosy bardzo źle usposobiły ogół gospodarzy zebranych na dorocznym zgromadzeniu. Jednakże idea spółdzielcza swoje zrobiła, znalazło się bowiem kilkunastu już wyrobionych przez spółdzielnię ludzi; gdy przyszło do dyskusji, to obok niechętnych byli i tacy, którzy mówili: Jak to? Dopóki nam szło dobrze, tośmy dziękowali zarządowi i cieszyliśmy się rozwojem spółki, a dzisiaj, gdy noga się poślizgnęła, mamy od razu zwinąć cały interes, ku uciesze wrogów? Nie, raczej wnieśmy po drugim udziale, poprawmy co jest złego, zmieńmy zarząd, a spółce, która dawała duże korzyści, nie pozwólmy upaść!

I oto głosy te przeważyły. Uchwalono, że każdy z członków dopłaci po 5 rubli do udziału. Od tego czasu karta, jak gdyby się odwróciła. Spółdzielnia nasza coraz więcej rośnie i dziś po ludzku sądząc po prostu nie boimy się, żeby groziło nam jakieś bankructwo, bo jesteśmy zabezpieczeni od ognia, mamy odpowiedni kapitały żelazne, a głównie doświadczenie. Tak więc przełamanie tego jednego kryzysu ocaliło nam spółdzielnię, a nie tylko ocaliło, a nawet zachęciło do tworzenia innych. Ten sklepik w jednym, drugim, trzecim roku istnienia targował rocznie mniej więcej 15 tysięcy złotych (jeśli przerachujemy ruble na złote). Dzisiaj ten wiejski sklep daje przeciętnie 1000 złotych dziennie obrotu. Przyznaję, że jak na stosunki wiejskie, dosyć dużo. Dodam jeszcze, że z początku przez kilka lat mieliśmy naszego subiekta na pensji, jednak z czasem przeszliśmy na procenta. Jest on bowiem rozliczany w stosunku 3% od obrotu. Zrobiliśmy tę zmianę z dobrym skutkiem, bo o ile przedtem sklepowy nie dbał, a może nawet był kontent, gdy mało miał klientów, o tyle dzisiaj, będąc zainteresowanym, jest odpowiednio grzeczny, uprzejmy i zapobiegliwy. Sklepowy musiał złożyć 2 000 złotych kaucji, a i kwalifikacje jego moralne winny być jak najlepsze; przy tym zarząd i Związek Rewizyjny ma nad nim odpowiednią kontrolę.

Jak powiedziałem, sklep był pierwszą spółdzielnią i zarazem gospodą, na jej więc zebraniach poruszaliśmy cały szereg najrozmaitszych potrzeb. I tak powstała myśl, ażeby założyć piekarnię spółdzielczą. U nas w owym czasie przeważnie kobiety piekły chleb u siebie. Może to było i dobre, kiedy opał nic nie kosztował, lecz gdy stał się drogim, a zrozumiano, że i czas to pieniądz, wtedy naturalnie, myśl wspólnej piekarni podjęto bardzo chętnie. Obecnie kobiety zamiast piec chleb u siebie, przynoszą mąkę do piekarni za pokwitowaniem i za 100 kilo mąki dostają 110 kilo chleba. A każda ma takie ułatwienie, że w domu u siebie nie potrzebuje się kłopotać o ten chleb codzienny, bo wystarczy jej teraz posłać dziecko z kartką do sklepu, gdzie się na drugiej stronie odnotowuje, ile którego dnia wzięto kilo chleba. A chleb zawsze jest świeży, zawsze udany i kalkuluje się taniej. Spółdzielnia piekarska ma przy tym odpowiednią nadwyżkę, która dochodzi od 3 tysięcy do 5 tysięcy złotych rocznie. Wypiekamy przez ostatnie lata 500-600 kilo chleba dziennie. Budowa pieca, w którym pomieści się od razu 80 bochenków chleba o wadze każdy 2 kilo kosztuje około 1 tysiąca złotych. Jak do poprzedniej, tak i do tej spółdzielni niezmiernie bym wszystkich namawiał, zwłaszcza, że ona daje podstawę do następnej kooperatywy, mianowicie spółdzielni rolniczo-handlowej, połączonej z budową czy też zakupem młyna. U nas na podstawie tych dwóch instytucji powstała spółdzielnia rolniczo-handlowa, która w roku zeszłym dostarczyła 50 wagonów, nawozu sztucznego 18 wagonów, wapnia 8 wagonów. Obrót tej spółdzielni w roku zeszłym wynosił około 100 tysięcy złotych.

W roku 1916 nabyliśmy młyn parowy. Jest bowiem bolączką gospodarzy wożenie mąki gdzieś daleko po wiatrakach, gdzie i czekać trzeba długo na zmielenie i uczciwość czasem szwankuje. Daleko lepiej przerabiać zboże we własnym młynie. Ponieważ młyn był mały, zdolny do przemielenia tylko 30 korcy na dobę, nie wytrzymywał kalkulacji. Musieliśmy go sprzedać, a nabyliśmy od Żyda inny, większy, za cenę 10 tysięcy dolarów do spółki z prywatnym gospodarzem, który miele do 100 korcy na dobę. Z tym młynem nie jesteśmy jeszcze w porządku. Będziemy wówczas, gdy go całkowicie spłacimy i wówczas spółdzielnia rolniczo-handlowa znacznie lepiej będzie mogła rozszerzyć swą pracę przez skup i magazynowanie zboża przy młynie.

Kolejną dalszą jest spółdzielnia budowlana. Każdy z ludzi zwłaszcza, który więcej bywał za granicą lub choćby w Poznańskiem i oglądał pięknie zabudowane miasta i wioski, z ubolewaniem patrzył i patrzy na te nieszczęsne, brudne, obdarte chaty, na te domy, które często gorzej wyglądają, niż chlewy, kurniki czy inne zabudowania gospodarskie za granicą. Otóż chodziło o to, żeby zewnętrzny wygląd wsi polskiej poprawić, zachęcić ludzi do normalnej budowy. Należy jednak wyjaśnić, że w ogóle wydatek na budowę domu mieszkalnego, to jest wydatek, z którym każdy gospodarz musi się bardzo liczyć. Bo gdy włoży pieniądze, czy to w krowy, konia czy w ziemię, w nawozy, to ma od razu korzyści i wydatek doskonale się opłaca. Natomiast wybudowanie ładnej chaty daje właściwą tylko przyjemność i wygodę, a korzyści, przynajmniej materialnej nie przynosi. Otóż trzeba wspólnymi siłami dążyć do tego, aby tego rodzaju budowy możliwie ułatwić, a dojść do tego można przez zakładanie spółdzielni budowlanych, zwłaszcza tam, gdzie jest odpowiednia glina na cegielnie. W statucie nasze spółdzielni budowlanej, jako cel główny było wskazane, że mamy się podejmować budowli domów mieszkalnych czy zabudowań gospodarczych w naszej okolicy na spłaty kilkuletnie czy na warunkach bardzo dogodnych; ale z zastrzeżeniem, że gospodarz, któryby zamówił taki budynek, musi się zgodzić na jeden z planów jaki mu damy. A w planach naszych uwzględniamy odpowiednie światło, wysokość, rozmieszczenie pokoi, a nawet przyzwoity stylowy wygląd zewnętrzny. Każdy gospodarz chętnie się zgodzi na te warunki, jeżeli mu się powie, że pieniądze za sprzedany dom stary da jako zadatek, a resztę spłaci w ciągu lat 6-9. Niestety, tego punktu naszej spółdzielni budowlanej dotychczas w czyn nie wprowadziliśmy, przynajmniej w całej pełni, gdyż nie mamy odpowiednich kredytów. Jeśli rząd udzieli spółkom budowlanym odpowiedniego kredytu na ten cel, to nasze wioski bardzo prędko zmienią swój wygląd zewnętrzny.

Tymczasem nasza spółka budowlana i tak sporo zrobiła w okolicy, bo wyrabiając około 1 miliona cegły rocznie w piecu Hoffmanowskim, daje możność powstania około 30 budynków rocznie. Przez 6 lat istnienia spółdzielni postawiliśmy 180 budynków. Obrót w roku zeszłym był 53 tysiące złotych. Przy cegielni istnieje też betoniarnia, która wyrabia 60 tysięcy dachówek rocznie. W ogóle muszę powiedzieć, że u nas prócz innych są też jeszcze pewne trudne warunki. Weźmy np. trudności z wodą. Wykopać dołek pod fundament, a woda go w przeciągu dnia zaleje, aby wykopać studnię, to niech tylko będzie trochę suszy, wody w całej wsi nie ma. Zmuszeni więc byliśmy wybudować pięć studni artezyjskich na terenie Liskowa, kosztem około 5-6 tysięcy złotych każda, ponieważ jedna studnia ma 110-140 metrów głębokości. Trudności były więc wielkie, ale trzeba było je pokonać, zwłaszcza kiedyśmy przystępowali do takiej spółdzielni jak mleczarska, która potrzebuje dużo wody i dobrej wody.

Wymieniłem już cztery spółdzielnie: spożywczą, piekarnię, rolniczo-handlową i budowlaną. Prze cały szereg lat spółdzielnie te oprócz innych stowarzyszeń miały oddzielne zarządy. Okazało się to trochę niepraktyczne z tego względu, że trzeba było do każdej spółdzielni oddzielni wybierać zarząd i radę, kiedy zaś przyszło do składania rocznych sprawozdań, to należało na wiosnę nieomal codziennie zwoływać zebrania ogólne, przeważnie z tych samych ludzi. Dlatego też od czterech lat wprowadziliśmy to uproszczenie, że te cztery spółdzielnie połączyły się razem w jedną spółdzielnię rolniczo-handlową i mają jeden zarząd, jedną radę, tych samych urzędników i jedne książki buchalteryjne. Jednakże dla ścisłej kontroli w książkach tych każda spółdzielnia ma oddzielną rubrykę, czyli samorząd do pewnego stopnia został zachowany i o każdej z tych spółdzielni mamy zawsze szczegółowe oddzielne sprawozdania. Te cztery spółdzielnie dają nam od kilku lat 12-20 tysięcy złotych czystej nadwyżki.

Przy okazji odpowiedzieć muszę na pytania, jakie mi często zadają ludzie, którzy do nas przyjeżdżają i rzeczywiście widzą kilka budynków zupełnie przyzwoitych. Skąd na to wszystko wzięto pieniądze? Otóż, jeśli chodzi o początek to jestem w kłopocie jak odpowiedzieć. Było niezmiernie trudno, musieliśmy się uciekać do najrozmaitszych sposobów. Żadnych zasiłków wtedy nie było, przeciwnie trzeba było kryć się z tą robotą przed rządem rosyjskim. Urządzaliśmy rozmaite loterie, przedstawienia, jasełka, wypuszczaliśmy akcje, zaciągaliśmy pożyczki, otrzymywaliśmy też niekiedy drobne ofiary. Parafianom moim nawet nie proponowałem żadnych składek, bo prawdopodobnie nie dostałbym. Ale za to na propozycje, żeby dawali pomoc ręczną, niemal wszyscy parafianie się zgodzili tak, że na 800 gospodarzy przy budowie Domu Ludowego, zaledwie dwóch znalazło się takich, którzy nie okazali zupełnej pomocy ani ręcznej, ani konnej. Dało to oczywiście ogromną oszczędność w kosztach przy budowie. Od szeregu lat instytucje te nie tylko nie potrzebują już żadnej pomocy, ale one pomagają jeszcze innym związkom kulturalnym, mając kilkanaście tysięcy rocznie czystych nadwyżek do dyspozycji, tem bardziej, że członkowie się do tego przyzwyczaili, aby nadwyżek nie zabierać, lecz przeznaczyć w pewnej części na cele filantropijne, na oświatę, czytelnie, biblioteki, na sierociniec, a znaczną większość pozostawić na powiększenie kapitału obrotowego.

To też nasze spółdzielnie z każdym rokiem powiększają się, a wciąż coś nowego przybywa. Dalej mamy spółdzielnię, która również powinna mieć jak największe zastosowanie po naszych wioskach, zwłaszcza tam, gdzie jest ciężko ze zbytem mleka. Jest to spółdzielnia mleczarska. Założona ona została w roku 1911 z wielką trudnością. Przez dwa lata poprzednie i ja i instruktorzy, którzy do nas przyjeżdżali, namawiali naszych gospodarzy, żeby taką mleczarnię założyć. Szło jednak bardzo ciężko. Najpierw nie mieliśmy przykładu w okolicy. Dzisiaj łatwiej jest niewiernego Tomasza przekonać, ale wówczas było to trudno robić, bo tylko na słowo honoru. Poza tym wśród większych właścicieli, a i wśród drobnych panowały tendencje, żeby prowadzić gospodarstwo w ogóle bez inwentarza, bo krowa się nie opłaca. I tak, po dwóch latach namowy zapisało się przy otwarciu mleczarni zaledwie 9 członków. W liczbie tych dziewięciu byłem i ja, miejscowy organista, obywatel ziemski, kościelny i zaledwie pięciu gospodarzy. Oczywiście mogły ręce opadać i zniechęcenie ogarnąć widząc, jak słabo odczuli miejscowi gospodarze takiej mleczarni potrzebę, jednakże i tu wytrwałość swoje zrobiła, bo z 9 członków zrobiło się po miesiącu 18. Później zaczęło przybywać coraz więcej i dzisiaj mamy ich 1220. Kiedy wypłata w pierwszym miesiącu wyniosła 150 rubli, to dzisiaj dochodzi do 40 tysięcy złotych miesięcznie. Mamy też 9 filii, a w ogóle możemy powiedzieć sobie, że bardzo wiele mleczarni w kraju powstało dzięki temu dobremu przykładowi, na który przyjezdni patrzyli, a zachęceni doskonałymi wynikami, zakładali spółdzielnie u siebie. U nas, zwłaszcza kobiety były z początku przeciwne założeniu mleczarni. Przyzwyczajone, żeby z tą kwaterką, czy kwartą masła jechać co tydzień na targ do miasta, gdzie była okazja do zobaczenia się z sąsiadkami i trochę poplotkować, nie chciały tej okazji towarzyskiej i tego kręcenia się po jarmarkach stracić. Wiadomo również, że ten dział gospodarczy, to jest na krowy, prawie nie zwracano uwagi. Gospodarz nie liczył na zyski od krowy, trzymał ją dla nawozu i po to, że daje kapkę mleka dla dzieci, a cały dochód stanowiło jedynie te parę złotych, które gospodyni dostała za sprzedane na targu masło, co wystarczyło na kupno nafty, soli, czy też bułki dla dzieci.

Natomiast zupełnie inaczej spoglądano na krówkę z chwilą założenia mleczarni. Gospodarze, którzy z początku oddawali cały ten dochód żonom, gdy zauważyli, że kobiety zaczęły przynosić ze sobą jakoś za dużo pieniędzy, zainteresowali się i często nawet sami zwracali się do zarządu mleczarni z żądaniem żeby kobietom nie wypłacać, bo to im się ten pieniądz należy. Zarząd był nieraz w kłopocie. Jednakże te nieporozumienia tak się zwykle kończyły, że gospodyni proponowała: Dobrze, ja ci dam połowę pieniędzy, ale ty za to daj krowie więcej koniczyny, makuch i otrąb. Przy takim porozumieniu sama idea mleczarni coraz bardzie się rozpowszechniała. Jakkolwiek spółdzielni tych mamy już sporo i otwierają się wciąż nowe, to jednak na tym polu jest jeszcze bardzo wiele do zrobienia. Taka Estonia, która ma zaledwie 1,1 miliona mieszkańców, więcej eksportuje masła, niż my. U nas dzisiaj od krowy gospodarz ma rocznie 250-300 złotych, a ma dlatego tak mało, że krowa przeciętnie daje 1-1,2 tysięcy litrów mleka rocznie. Ponieważ w naszym państwie jest ich 600 tysięcy, jakże wzbogacilibyśmy kraj nasz cały przy pewnych staraniach, gdybyśmy podnieśli tę ilość mleka od krowy – już niekoniecznie tak, jak w Belgii czy Danii, gdzie krowa daje 4-5 tysięcy litrów przeciętnie, ale choć do 2 tysięcy litrów rocznie, co jest zupełnie możliwe do przeprowadzenia w ciągu paru lat. Proszę zważyć, jaka to by była wielka różnica. Licząc tylko 10 groszy na litrze czystego zysku, na 1 tysiąc stanowi to 100 złotych, a przy 600 tysiącach aż 600 milionów złotych byłoby więcej rocznie dochodu od krów niż jest dzisiaj, czyli przeszło 60 tysięcy dolarów. Tyle było kłopotów, tyle starań, ażeby uzyskać pożyczkę amerykańską, a przecież przez podniesienie tej jednej gałęzi hodowli rokrocznie otrzymamy sumę 60 tysięcy dolarów, czyli co rok jakby bezzwrotną pożyczkę, oczywiście bez żadnych obserwerów, kontrolerów, dadzą nam nasze poczciwe krówki. Pamiętajmy tylko więcej o nich. Poza tym dobrze prowadzona mleczarnia pociąga za sobą wiele ulepszeń gospodarskich, pobudza członków do tego, do czego i naszych pobudziła, mianowicie: do sprowadzenia instruktora, czyli żywiciela hodowlanego, nadto do uchwał nadzwyczaj śmiałych i kosztownych, co miało miejsce nawet w czasie mojej obecności na zebraniu Kółka Rolniczego, gdy w celu poprawy rasy bydła uchwalono sprowadzić stadników dla krów, na wszystkie filie, w cenie 1,5-tysięcy za każdy.

Mamy wreszcie jeszcze jedną spółdzielnię, która również często spotyka się po naszych większych wioskach i miasteczkach. S to tzw. dzisiaj Kasy Stefczyka. Założyliśmy ją w roku 1910. Prosperowała ona doskonale, choć miała na początku tę wadę, co i inne. Zawsze jak się kasa otworzy, jest moc zgłaszających się o pożyczkę, a mało takich, którzy chcą wkładać. Ale to jest zwykły tryb rzeczy, że ludzie muszą najpierw nabrać zaufania i pewności, że wkłady ich nie zginą. Wszak przed wojną banki miały tyle pieniędzy, że wprost nie wiedziały co zrobić z tymi wkładami. Przez wojnę, wskutek dewaluacji banki nasze dostały ogromnie w skórę, a głownie idea oszczędzania i dlatego przez parę lat i nasz zarząd musiał nieraz wysłuchać ciężkich skarg i zarzutów ze strony tych, którzy pieniądz włożyli. Bo aczkolwiek waloryzowaliśmy wkłady na 17%, a w roku bieżącym damy 20%, co jest dużo więcej niż kurs ustawowy przepisuje, to jednak stała się krzywda Tłumaczyliśmy członkom, że nie u nas jednych to się dzieje, że ma to miejsce w całej Europie, że jest to następstwo wojny, na której jeden stracił syna, drugi majątek, a inni stracili pieniądze. Stopniowo nastroje się uspokoiły. Obecnie mamy 42 tysiące złotych drobniejszych wkładów, na pożyczkach 62 tysiące, udziałów 10,8 tysiąca, funduszu własnego 6,9 tysiąca złotych. Pożyczki wydajemy na 12%, a 10% płacimy tym, którzy u nas wkładają. W swoim czasie, aby propagować oszczędność, której brak daje się odczuwać w całej Polsce otworzyliśmy jak gdyby oddzielną kasę dla dzieci i przez szkoły robiliśmy pewną agitację, z nadwyżek rokrocznie przeznaczając pewną ilość pieniędzy na książeczki, które rozdawaliśmy pomiędzy dzieci członków. Zaniechaliśmy tej propagandy podczas wojny. Obecnie znowu mamy ją wskrzesić. Trzeba powiedzieć, że w ogóle z kasami tam, gdzie one nie były, a gdzie są zakładane, gdzie nie ucierpiały tej katastrofy, jest lepiej, i lepiej jest tworzyć kasę tam, gdzie jej nie było, niż wznawiać je tam, gdzie były; wznawiać jednak swoją drogą trzeba.

Te instytucje, o których wspomniałem, są instytucjami o charakterze ekonomicznym, które dają nam przed wszystkim korzyści materialne. Ale nie tylko korzyści materialne. Te właśnie instytucje dały nam podstawę do całego szeregu rozmaitych urządzeń w parafii o charakterze oświatowo-kulturalnym. Ale o tym w następnej części rozważań poświęconych instytucjom działającym w Liskowie.